Siedliska
SIEDLISKA WODNE to takie, w których poziom wody jest stale wysoki, a rośliny żyją i zapuszczają korzenie bezpośrednio w wodzie. Zwierzęta pływają w zbiornikach wodnych, żyją na ich dnie lub na powierzchni. Gatunki występujące w wodach stojących (jeziora, stawy rybne) różnią się od tych, które znajdziemy w wodach płynących. Wody poszczególnych zbiorników mają odmienne właściwości fizyko chemiczne. Inna zatem będzie flora i fauna oligotroficznych czyli ubogich w składniki odżywcze, jezior polodowcowych, a inna eutroficznych, czyli bogatych w składniki odżywcze, starorzeczy. Cieki wodne różnią się znacznie np. pod względem szybkości prądu wody, w związku z czym w górnym biegu wartkich górskich potoków spotkamy zupełnie inne zespoły ryb niż w leniwie płynących, dolnych odcinkach rzek.
W najwyższych partiach Karpat wykształciły się wysokogórskie jeziora karowe z roślinami i zwierzętami żyjącymi w zimnych i ubogich w składniki odżywcze (oligotroficznych) wodach. Gatunki te obecnie częściej spotyka się w regionach borealnych (północnych), a ich położone wysoko w górach stanowiska mają charakter reliktowy i są niejednokrotnie bardzo odizolowane. Przykładem może być jeżogłówka pokrewna (Sparganium angustifolium), której (zwarty obszar występowania znajduje się na północy Europy, natomiast w wielu europejskich pasmach górskich rośnie na pojedynczych, reliktowych stanowiskach. W polskich Karpatach spotkamy ją tylko na jednym stanowisku w Tatrach [przyp. red.]).
SIEDLISKA MOKRADŁOWE charakteryzują się poziomem wody równym powierzchni gleby lub nawet wyższym. Rośliny zapuszczają jednak korzenie w glebie, a typowe zwierzęta żyją głównie na roślinach lub w kępach mchu. Siedliska takie stanowią czasem przejście między wodą a lądem lub przypominają inne rodzaje siedlisk, np. lasy i łąki. W takich przypadkach możemy mówić po prostu o podmokłych łąkach i o podmokłych lasach.
Często spotykanymi zbiorowiskami roślinnymi, które otaczają eutroficzne (bogate w składniki odżywcze) zbiorniki wodne, a także występują w dolinach rzek oraz porastają torfowiska niskie są SZUWARY. Gęste skupienia roślin złożone z trzciny pospolitej (Phragmites australis), sitowia (Scirpus spp.), pałek (Typha spp.) i różnych gatunków wysokich turzyc (Carex spp.). Występują na brzegach wód we wszystkich krajach regionu karpackiego i mogą bardzo szybko rozrastać się na nowo utworzonych terenach podmokłych, np. na brzegach niedawno powstałych zbiorników wodnych. Rozległe szuwary stanowią schronienie i miejsce gniazdowania licznych gatunków ptaków podobnie jak zarośla wierzbowe oraz porastające brzegi cieków wodnych, okresowo zalewane lasy łęgowe.
Siedliskami związanymi z terenami górskimi są ZAROŚLA NA KAMIEŃCACH I ŻWIROWISKACH GÓRSKICH POTOKÓW, które w związku z regulacją cieków wodnych praktycznie zaniknęły na terenie Europy. Jako siedliska bardzo rzadkie znalazły się w dyrektywie siedliskowej (zarośla wierzbowe na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków, zarośla wrześni na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków, pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków). Zarośla tego rodzaju spotkamy wzdłuż koryt rzecznych na żwirowych oraz kamienistych brzegach i łachach. Roślinność w nich występująca musi być przystosowana do zmian poziomu wody, inicjalnych gleb oraz przemieszczania się podłoża. Rosną tutaj przede wszystkim różne gatunki wierzby (Salix spp.) oraz niewielki, pionierski krzew września pobrzeżna (Myricaria germanica). Siedliska tego typu zachowały się jeszcze dość licznie w dolinach dzikich rzek w Karpatach Wschodnich na Ukrainie i w Rumunii. W Polsce występują m.in. w Tatrach, w dolinie Białki, w Pieninach, w Gorcach w dolinie Kamienicy czy na Wisłoce w Beskidzie Niskim.
Do siedlisk mokradłowych Karpat (ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody w całej Europie) należą SIEDLISKA ŹRÓDLISKOWE I TORFOWISKA. Nazwa źródlisko jest w węższym znaczeniu używana do oznaczania siedlisk występujących w pobliżu wypływu wód źródlanych, gdzie nie odkłada się torf ani inne osady roślinne lub zwierzęce. Woda płynie wartkim strumieniem po odkrytej glebie lub skałach, a wśród roślinności przeważają mchy. Bardzo ciekawe źródliska powstają powyżej górnej granicy lasu. Źródliska bez warstwy torfu, z przewagą mchów, znajdziemy często także w lasach. Pojęcia źródlisko i torfowisko pokrywają się jednak w znacznym stopniu, ponieważ różne typy torfowisk, głównie torfowiska niskie, niejednokrotnie tworzą się właśnie przy różnego rodzaju źródłach.
TORFOWISKA to tereny podmokłe, na których z powodu nadmiaru wody i braku aktywności mikroorganizmów martwe części roślin i zwierząt nie ulegają rozkładowi. Powstały w ten sposób torf zatrzymuje węgiel, ale także większość składników odżywczych, które w następstwie nie są dostępne dla roślin. Torfowiska są charakterystyczne dla klimatu chłodniejszego. Tworzą się w obniżeniach wokół jezior, w dolinach wolno płynących rzek, w bezodpływowych zagłębieniach czy na płaskich terenach wododziałowych. W zależności od rodzaju zasilania wodą wyróżniamy trzy główne typy torfowisk: torfowiska wysokie, niskie oraz przejściowe.
TORFOWISKA WYSOKIE (ombrofilne) powstają najczęściej na wododziałach, w miejscach bezodpływowych, są kwaśne i zasilane ubogimi w sole mineralne (oligotroficznymi) wodami opadowymi. Życie w takim siedlisku wymaga od roślin przystosowania się nie tylko do stałego zalewania wodą, ale także do niedoboru składników odżywczych. Torfowisko wysokie jest zasiedlane przede wszystkim przez mchy torfowce (Sphagnum sp.). Rozwijają się one tworząc wypukły mszar składający się z kępek i dolinek – w dolinkach rosną gatunki torfowców lubiących w większym stopniu być zalewane wodą, niż te, które rosną na kępkach. Z torfowiskami wysokimi związane są krzewinki z rodziny wrzosowatych np. żurawina błotna (Oxycoccus palustris), a także bardzo rzadka roślina mięsożerna – rosiczka długolistna (Drosera anglica). Roślinność torfowisk wysokich tworzą różne odmiany mszaru, zbiorowiska z turzycą bagienną (Carex limosa), a w końcowych etapach rozwoju torfowiska także bór bagienny (Kłosowscy, 2001, s. 29).
Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą są jednym z typów siedlisk priorytetowych objętych dyrektywą siedliskową, ich podtypem są karpackie torfowiska wysokie. Występują one na Podhalu (Kotlina Orawsko-Nowotarska), w Tatrach, w Bieszczadach oraz punktowo na Babiej Górze, w Paśmie Polic oraz w Gorcach. Karpacka rzeźba i budowa geologiczna nie sprzyjają powstawaniu większych kompleksów torfowiskowych. W polskich Karpatach stosunkowo duże skupienia torfowisk spotkamy jedynie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej oraz w dolinie Sanu, w pozostałych miejscach siedliska te mają niewielkie powierzchnie.
Ogólnie można uznać, że torfowiska powstają najczęściej na terenach północnych, a ich występowanie w Karpatach jest rzadkie. Większość karpackich torfowisk wysokich została osuszona, a torf wydobyto. Niewielkie torfowiska wysokie można jeszcze napotkać w górach o kwaśnym podłożu na Słowacji, w Rumunii i na Ukrainie. W karpackiej części Republiki Czeskiej jedyne takie torfowisko zostało zalane przez zbiornik wodny Šance. Na Węgrzech i w Serbii, ze względu na suchy klimat, wysokogórskie torfowiska wysokie w ogóle nie powstały. Większe, wspominane już kompleksy torfowiskowe, wykształciły się na terenie Polski i Słowacji, a dokładniej w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, gdzie ich głębokość sięga kilku metrów (np. system torfowisk wysokich w pobliżu wsi Piekielnik w Polsce, w tym Puścizna Wielka). Są one miejscem występowania szeregu interesujących gatunków. Niedawno odkryto tu północny gatunek – malinę moroszkę (Rubus chamaemorus). Mimo że są to najważniejsze torfowiska wysokie w Karpatach o znaczeniu europejskim, nie zostały uznane za obszary ściśle chronione ze względu na wciąż trwające wydobycie torfu. W pobliżu Nowego Targu znajduje się niewielki, chroniący torfowisko wysokie, rezerwat Bór na Czerwonem, objęty siecią Ramsar. W 2020 r. utworzono obszar specjalnej ochrony siedlisk Natura 2000 – Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. Chronione, lecz narażone na wpływ działalności człowieka, są torfowiska wysokie w słowackiej części Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (Klin, Rudne).
Na wilgotnym i mokrym podłożu wykształcają się również BORY BAGIENNE należące, podobnie jak wiele innych typów siedlisk mokradłowych, do siedlisk priorytetowych zamieszczonych w dyrektywie siedliskowej. Na obrzeżach torfowiska wysokiego rozwija się sosnowy bór bagienny, który w przypadku deficytu wody może rozprzestrzenić się na całej jego powierzchni. W warstwie drzew dominuje tutaj sosna zwyczajna, poza nią rośnie brzoza omszona, rzadziej świerk pospolity. Zbiorowiska tego typu są rzadkie, w Karpatach występują nielicznie np. w Rumunii (w rezerwacie Tinovul Mare koło miasta Poiana Stampei), na Ukrainie, na Słowacji (okolice wsi Podspády) czy w Polsce (na Podhalu i w Bieszczadach). W Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej spotkamy też punktowo górskie torfowiska wysokie z sosną drzewokosą, a w Tatrach górskie torfowiska wysokie z kosodrzewiną.
Torfowiska, które są w większości zasilane wodami gruntowymi lub źródlanymi, a nie opadowymi, nazywane są TORFOWISKAMI NISKIMI. Wykształcają się np. nad zarastającymi jeziorami eutroficznymi, w dolinach wolno płynących rzek, w miejscach wysięku wód podziemnych. Rośnie tu dużo więcej gatunków roślin niż na torfowiskach wysokich, w tym wiele bardzo rzadkich i zagrożonych wyginięciem. Roślinność tych torfowisk tworzą głównie zbiorowiska szuwarowe, mszysto-turzycowe, zaroślowe i leśne (Kłosowscy, 2001, s. 29). W Karpatach torfowiska niskie występują najczęściej razem z łąkami i są często koszone lub wypasane. Niewielkie obszary podmokłe z rozwiniętą warstwą torfu można znaleźć w kompleksach łąkowych we wszystkich krajach karpackich.
Wśród torfowisk zasadowych możemy wyróżnić młaki górskie, które powstają w miejscach wysięku wody na podłożu wapiennym i fliszowym, na terenie nachylonym, gdzie nie ma warunków do tworzenia większych pokładów torfu. W Karpatach rozwijają się one licznie, zwłaszcza w piętrze regla dolnego. Nie zajmują dużych powierzchni. Najczęściej są użytkowane kośnie, ale uważane za zbiorowiska naturalne, które rozszerzyły swój zasięg w wyniku działalności człowieka. Roślinność składa się tutaj z warstwy mchów oraz warstwy zielnej, w której powszechnie występują sity (Juncus spp.), turzyce, wełnianki, a także np. kozłek całolistny (Valeriana simplicifolia). Młaki górskie są siedliskiem wielu rzadkich i chronionych gatunków roślin np. występującego na jednym stanowisku w Polsce (w Beskidzie Sądeckim) pierwiosnka omączonego (Primula farinosa) oraz różnych przedstawicieli storczyków m.in. kruszczyka błotnego (Epipactis palustris).
W niektórych źródłach stężenie związków wapnia jest tak wysokie, że wytrącają się osady wapienne w postaci trawertynu lub innych rodzajów martwicy wapiennej. Petryfikujące źródła z utworami tufowymi są siedliskiem bardzo rzadkich gatunków roślin i zwierząt, np. pierwiosnka omączonego, turzycy dwupiennej (Carex dioica), niektórych gatunków mszaków np. bagiennika żmijowatego (Pseudocalliergon trifarium) czy malutkich ślimaków z rodzaju poczwarówka w tym poczwarówki Geyera (Vertigo geyeri). Ten typ źródeł występuje we wszystkich krajach karpackich np. w Białych Karpatach w Republice Czeskiej (gdzie można znaleźć bardzo cenne storczyki), na Słowacji i w Rumunii. Na Węgrzech prawie całkowicie zanikł. Bardzo rzadko i fragmentarycznie występuje na Ukrainie i w Polsce (w Tatrach, Pieninach i na Podhalu).
W kotlinach Karpat Wewnętrznych na Słowacji niezwykle bogata w minerały woda wypływa na torfowiska niskie wzdłuż uskoków trzeciorzędowych. W tych miejscach nagromadziły się twarde skorupy węglanu wapnia i siarczanu wapnia, zwane trawertynem. Wytworzyły się tam unikatowe zbiorowiska o charakterze reliktowym, w których obok gatunków charakterystycznych dla terenów podmokłych występują też gatunki tolerujące zasolenie. Podobnych siedlisk nie można znaleźć w żadnym innym miejscu w Karpatach ani na świecie. Popularne stanowiska trawertynu w południowej Europie (np. okolice Jezior Plitwickich w Chorwacji) są pozbawione roślinności lub porośnięte jedynie przez kilka gatunków mszaków. Słowackie najbardziej przypominają środkowoazjatyckie łąki halofilne. Dawniej siedliska te występowały częściej w słowackich Karpatach Zachodnich. Wiele z nich wyschło w sposób naturalny pozostając cennymi obiektami służącymi do badań paleontologicznych. Inne zostały niestety celowo osuszone lub w inny sposób zniszczone w wyniku działalności człowieka. Na szczęście niektóre z ostatnich ocalałych objęto ochroną i włączono do europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000 np. Mociar w okolicy miejscowości Stankovany, Spisskopodhradske travertiny czy Ganovskie slaniska w miejscowości Hôrka.
Oprócz torfowisk niskich oraz wysokich istnieją również TORFOWISKA PRZEJŚCIOWE o pośrednim typie zasilania, korzystające zarówno z wody opadowej jak i wód podziemnych oraz powierzchniowych. W Karpatach występują one jednak na bardzo małych powierzchniach. W Polsce spotkamy je w Tatrach (mszar wokół Toporowego Stawu), w okrajku torfowiska wysokiego w rezerwacie Bór na Czerwonem koło Nowego Targu czy na pojedynczych stanowiskach w Bieszczadach.
W Karpatach można bardzo często natknąć się na regularnie koszone i częściowo nawożone PODMOKŁE ŁĄKI. Mogą one występować wokół torfowisk niskich lub tworzyć się z nich po ich użyźnieniu. Ponadto występują wzdłuż potoków, a w wilgotnych i zimnych dorzeczach mogą pokrywać duże obszary. Typową rośliną jest kwitnący na fioletowo ostrożeń łąkowy (Cirsium rivulare), stąd też siedliska te nazywane są łąkami ostrożeniowymi. Występują tu także niektóre rzadkie gatunki roślin i zwierząt. W słowackich kotlinach Karpat Wewnętrznych sporadycznie znaleźć można specyficzny, bogaty w gatunki typ łąk ostrożeniowych, które podobnie jak torfowiska niskie, mają charakter reliktowy. Obok ostrożenia łąkowego rośnie tam np. pełnik alpejski (Trollius altissimus).
Występujące w najwyższych partiach Karpat (Tatry Wysokie na Słowacji i w Polsce, Góry Rodniańskie, Retezat i Góry Fogaraskie w Rumunii, a także sporadycznie na Ukrainie) np. wokół jezior karowych, źródeł czy w bezodpływowych zagłębieniach terenu różne rodzaje wysokogórskich mokradeł stanowią ostoję dla wielu gatunków reliktowych, które obecnie z reguły zamieszkują północne rejony Europy i Azji. Oprócz gatunków typowo związanych z terenami podmokłymi, w miejscach tych można spotkać także taksony wysokogórskie np. rogownicę trójszyjkową (Cerastium cerastoides) czy podgatunek powszechnie znanego szczypiorku Allium schoenoprasum subsp. sibiricum, który bywa też traktowany jako odrębny gatunek – czosnek syberyjski (Allium sibiricum). Unikalny skład gatunkowy mają wysokogórskie zbiorowiska na terenach podmokłych w Karpatach Południowych w Rumunii. Wkraczają tam bowiem niektóre gatunki typowe dla gór Półwyspu Bałkańskiego i Azji, np. babka Plantago gentianoides.
Powyższy przegląd najważniejszych siedlisk mokradłowych w Karpatach ukazuje ich niezwykłe bogactwo oraz unikalny charakter. Biorąc pod uwagę ich powierzchnię, karpackie mokradła nie mogą konkurować z mokradłami położonymi na północy Europy, jednak z punktu widzenia różnorodności flory i fauny oraz różnorodności siedlisk, są one w skali europejskiej, jednymi z najważniejszych. Ich zachowanie dla przyszłych pokoleń powinno być zatem jednym z priorytetów władz odpowiedzialnych za ochronę przyrody we wszystkich krajach karpackich.
