Świat Karpat - podręcznik do edukacji ekologicznej

Płazy

Autor: Vít Zavadil
Recenzent: Jelka Crnobrnja Isailovic

Hyla arborea 4.pngGatunki płazów (Amphibia) występujące w Karpatach (podobnie jak i w całej Europie) zaliczamy do dwóch odrębnych rzędów: płazów ogoniastych (Caudata) oraz płazów bezogonowych (Anura), Główną cechą odróżniającą przedstawicieli tych dwóch rzędów jest ogon, który u postaci dorosłych jest obecny tylko w przypadku płazów ogoniastych.

Płazy są kręgowcami dwuśrodowiskowymi wodno-lądowymi. Wszystkie gatunki występujące w Karpatach potrzebują obecności cieków lub zbiorników wodnych do rozmnażania (może to nie dotyczyć gatunków płazów żyjących gdzie indziej), ale do przetrwania potrzebują także środowiska lądowego. W związku z tym są one bardziej narażone na różne niebezpieczeństwa i nie będzie przesadą stwierdzenie, że mają dwie pięty Achillesa, co często okazywało się kłopotliwe przy próbach ich ochrony. Dobre chęci nie zawsze wystarczają, a płazy są obecnie najbardziej zagrożoną gromadą kręgowców.

Główną przyczyną wymierania wielu gatunków płazów na sześciu kontynentach jest obecnie chytridiomikoza czyli grzybicza choroba skóry spowodowana przez mikroskopijne grzyby z rodzaju Batrachochytrium, zwłaszcza B. dendrobatidis. Choroba prawdopodobnie pierwotnie pojawiła się w Afryce i została przez człowieka (wskutek handlu dzikimi zwierzętami) zawleczona w inne rejony świata.

Płazy są ważnymi wskaźnikami różnorodności biologicznej, a ich obecność jest często traktowana jako dowód czystego i zdrowego środowiska, z małą ilością czynników mających negatywny wpływ na żywe organizmy. Płazy stanowią jedno z najważniejszych ogniw w łańcuchu pokarmowym – są drapieżnikami, a jednocześnie wszystkie ich stadia rozwojowe tworzą bazę pokarmową dla wielu wodnych i lądowych gatunków zwierząt. Z tego punktu widzenia mogą one być nawet ważniejsze dla ekosystemu niż np. duże ssaki. Część gatunków przystosowała się do życia w środowisku zmienionym działalnością człowieka – zasiedlają niewielkie oczka wodne na mocno wydeptanych pastwiskach czy kałuże na leśnych drogach rozjeżdżonych przez ciężkie pojazdy. Z drugiej jednak strony jest całkiem prawdopodobne, że płazy nie wybrałyby do życia (a ściślej, że takie warunki ekologiczne byłyby dla nich nieodpowiednie) koszonej, osuszonej łąki, czy jednogatunkowego i równomiernie pielęgnowanego lasu. Zanim więc zaczniemy zastanawiać się, jak chronić płazy, należy spojrzeć na krajobraz z ich, a nie z naszej perspektywy, ponieważ ludzie, w przeciwieństwie do płazów, lubią mieć wszystko uporządkowane i przyjemnie wyglądające.

W Karpatach żyje 5 gatunków płazów ogoniastych: salamandra plamista (Salamandra salamandra), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), traszka górska (Ichthyosaura alpestris tradycyjnie zaliczana do rodzaju Triturus), traszka zwyczajna (Lissotriton vulgaris dawniej rodzaj Triturus) i traszka karpacka (Lissotriton montandoni dawniej rodzaj Triturus).

Triturus carnifex.pngPonadto 3 inne gatunki traszek bardzo rzadko wędrują z nizin na przedgórze Karpat. Traszka naddunajska (Triturus dobrogicus) na Słowacji, na Węgrzech, na Ukrainie, w Rumunii oraz wzdłuż brzegów rzeki w przełomie Dunaju w Serbii. Triturus karelinii oraz podgatunek traszki bladoskórej Triturus carnifex macedonicus według najnowszych badań występują z kolei na południowym krańcu serbskich Karpat.

W Karpatach żyje 11 gatunków płazów bezogonowych. Należą do nich: kumak górski (Bombina variegata), grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), ropucha szara (Bufo bufo), ropucha zielona (Bufotes viridis dawniej rodzaj Bufo), rzekotka drzewna (Hyla arborea), żaba trawna (Rana temporaria), żaba dalmatyńska (Rana dalmatina), żaba moczarowa (Rana arvalis), żaba śmieszka (Pelophylax ridibundus dawniej Rana ridibunda), żaba jeziorkowa (Pelophylax lessonae dawniej Rana lessonae) i żaba wodna (Pelophylax esculentus dawniej Rana esculenta). Podobnie jak traszka naddunajska, dwunasty gatunek płaza bezogonowego czyli kumak nizinny (Bombina bombina) może bardzo rzadko docierać na przedgórze Karpat (we wszystkich krajach karpackich po obu stronach łuku Karpat).

Większość karpackich płazów jest wymieniona w dyrektywie siedliskowej jako gatunki będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony (załącznik II) i/lub będące pod ścisłą ochroną (załącznik IV). Również których pozyskiwanie ze stanu dzikiego i eksploatacja może podlegać działaniom w zakresie zarządzania (załącznik V). Gatunki płazów objętych Konwencją Berneńską należą do załącznika II, czyli są gatunkami będącymi pod ścisłą ochroną. Według Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN), tylko jeden gatunek jest bliski zagrożenia (NT), a wszystkie pozostałe są gatunkami najmniejszej troski (LC). Żaden z gatunków nie jest chroniony na mocy Konwencji Waszyngtońskiej (CITES).

Status_ochrony_plazow.png

Podsumowując, w Karpatach występuje 16 gatunków płazów (dwa z nich posiadają po dwa podgatunki). Ponadto na krańcach Karpat można znaleźć cztery inne gatunki płazów. Żadnemu z nich nie grozi bezpośrednie wyginięcie. (Dodatkowo w 2012 r., wyodrębniono jako osobny gatunek rzekotkę wschodnią Hyla orientalis [przyp. red.]).

W Karpatach nie występują endemiczne gatunki płazów. Traszka karpacka nie może być postrzegana jako endemit karpacki, ponieważ znajdowana jest poza granicami tych gór na Ukrainie i w Republice Czeskiej (na Morawach i w Sudetach Wschodnich). Ponadto traszka karpacka nie występuje w Karpatach Południowych, z wyjątkiem Gór Fogaraskich. Jedyny endemiczny płaz – podgatunek traszki zwyczajnej Lissotriton vulgaris ampelensis – występuje w północno-zachodniej Rumunii (Transylwania), w Masywie Bihorskim i w jego pobliżu. (Traszkę karpacką można natomiast nazwać subendemitem karpackim czyli organizmem, który występuje głównie w określonej strefie geograficznej, jednak przekracza nieco swym zasięgiem ten teren [przyp. red.]).

Typowym płazem dla lasów liściastych Karpat jest salamandra plamista. Na większości obszaru Karpat występuje również traszka karpacka. Traszka górska spotykana jest zarówno w lasach liściastych, jak i iglastych, a także na łąkach. Na całym obszarze Karpat pospolitym płazem jest kumak górski. Licznie występują tu również ropucha szara oraz żaba trawna.

Lissotriton montandoni2.pngNajcenniejsza jest traszka karpacka. Biorąc pod uwagę jej rozmieszczenie na obszarach o klimacie kontynentalnym i górskim, spośród wszystkich płazów ogoniastych traszka karpacka jest najlepiej przystosowana do ekstremalnych wahań temperatury w dzień i w nocy. Najrzadsza jest traszka Lissotriton vulgaris ampelensis, której status nie został jeszcze w pełni określony, tzn. naukowcy nie zdecydowali do tej pory, czy jest to gatunek czy podgatunek. Dlatego też Karpaty mogą się w przyszłości doczekać swoich endemicznych gatunków wśród płazów.

Pelobates fuscus.pngRopucha szara jest gatunkiem niemal wszechobecnym. Być może dlatego tak często atakowana jest przez pasożytniczą muchę ropuszankę (Lucilia bufonivora), której larwy zjadają ropuchę żywcem. Grzebiuszka ziemna jest rzadkim płazem występującym w Karpatach. Jest aktywna tylko w nocy. Zaniepokojona, nie próbuje odskoczyć na bok, lecz szybko zagrzebuje się w ziemi. W razie śmiertelnego zagrożenia jej gruczoły skórne wydzielają substancję o silnym zapachu spalonej gumy i czosnku.

Pelophylax esculentus.pngŁacińską nazwę żaby wodnejesculentus – tłumaczy się jako jadalna, ponieważ w przeszłości, gdy jej występowanie było powszechne, była często spożywana. W niektórych biedniejszych rejonach i w niektórych grupach społecznych niestety nadal tak jest. Żaby wodne, a częściej żaby śmieszki, są czasami hodowane na farmach w celach kulinarnych. Taka procedura może być tolerowana z punktu widzenia ochrony przyrody. W żadnym wypadku nie można jednak tolerować polowań na żaby w naturze (oba gatunki wraz z żabą trawną są ujęte w załączniku V dyrektywy siedliskowej – patrz tabela powyżej).

Gatunki wodne, czyli takie, które większość życia spędzają w wodzie, stanowią mniejszość wśród płazów karpackich. Należą do nich kumak górski i żaby zielone (wodne): żaba jeziorkowa, żaba śmieszka i żaba wodna. Inne gatunki pozostają w wodzie przez stosunkowo krótki czas, tam się rozmnażają, a następnie prowadzą lądowy tryb życia najczęściej na terenach wilgotnych. Dwa gatunki wodne – kumak górski i żaba jeziorkowa spędzają zimę na lądzie, natomiast niektóre gatunki płazów lądowych odwrotnie – zimują w wodzie. Dotyczy to części populacji wszystkich gatunków traszek, żaby dalmatyńskiej, niewielkiego odsetka populacji ropuchy szarej oraz niemal całej populacji żaby trawnej.

Jak widać, sytuacja jest dość skomplikowana, a życie płazów nie jest łatwe. Zwłaszcza gdy na wykorzystywanych przez nie przy zmianie środowiska szlakach migracyjnych, człowiek buduje bariery trudne lub wręcz niemożliwe do pokonania np. drogi. Każdy gatunek ma swoje specyficzne wymagania dotyczące środowiska wodnego i lądowego, dlatego ochrona płazów jest często nieskuteczna. Najodpowiedniejsze dla płazów jest środowisko zróżnicowane, składające się z akwenów wodnych (głównie małych), połączonych z różnorodnymi typami terenu (łąki, różne typy lasów, pastwiska, zarośla, skałki, ale także osiedla ludzkie i inne elementy stworzone przez człowieka). Poważnym zagrożeniem dla płazów są ryby – głównie te gatunki, które od niedawna są hodowane w dużych ilościach dla celów gospodarczych.

Gatunki:
płazy
Kumak górski
Bombina variegata

Kumak górski jest niewielkim płazem bezogonowym (do 6 cm długości), bardzo podobnym do występującego na niżu kumaka nizinnego. Dorosłe osobniki kumaków przypominają z wyglądu małą ropuchę. Ciało kumaków jest grzbietobrzusznie spłaszczone, głowa płaska, a pysk zaokrąglony. Źrenica oka ma kształt serca lub trójkąta z wierzchołkiem skierowanym ku dołowi. Skóra kumaka górskiego jest na grzbiecie szorstka z powodu występowania na brodawkach kolców rogowych (u kumaka nizinnego brak kolców i w związku z tym skóra jest gładka). Ubarwienie grzbietu jest zmienne, brązowawe z zielonym odcieniem, szarozielone lub oliwkowe. Zazwyczaj widoczne są na tym tle ciemniejsze plamki. Ubarwienie brzusznej strony ciała pomaga odróżnić kumaka górskiego od nizinnego. Kumak górski po brzusznej stronie na niebieskawym lub granatowym tle, na którym są widoczne nierównomiernie rozmieszczone małe, jasne, niewyraźne punkty, posiada duże żółte lub pomarańczowe plamy zlewające się ze sobą i pokrywające znaczną część brzucha i spodniej strony kończyn. Końce palców zarówno przednich jak i tylnych kończyn są żółte. U kumaka nizinnego żółte plamy są znacznie mniejsze, nie zlewają się ze sobą i pokrywają mniej niż 50% powierzchni brzucha. Dymorfizm płciowy widoczny jest w zasadzie tylko w okresie godowym. U samców na nogach pojawiają się wtedy ciemno zabarwione modzele godowe będące skupiskami rogowych kolców. Modzele godowe ułatwiają samcom uchwycenie samicy (tzw. ampleksus, patrz ciekawostki).

Kumak górski jest gatunkiem ciepłolubnym, po śnie zimowym pierwsze osobniki pojawiają się gdy temperatura powietrza przekroczy 15oC, a temperatura wody 10oC, co zazwyczaj ma miejsce w kwietniu. Gatunek ten przeważającą część życia spędza w wodzie ale zimuje na lądzie. Samiec kumaka górskiego (w przeciwieństwie do kumaka nizinnego) nie posiada rezonatorów dlatego jego głos godowy jest cichy i słyszany tylko z niewielkiej odległości. W okresie godowym samiec obejmuje samicę u nasady tylnych nóg. Gody i składanie jaj mają miejsce kilka razy w okresie od maja do początku sierpnia. Jaja składane są w postaci małych, luźnych kłębów wśród roślinności lub na dnie zbiornika wodnego. Rozwój jaj i kijanek jest uzależniony od temperatury otoczenia. Metamorfoza kijanek następuje po około 60–75 dniach od wylęgnięcia się z jaj. Zdarza się, że kijanki nie zdążą przejść przeobrażenia i zimują co jednak bardzo często kończy się śmiercią. Młode osobniki po metamorfozie opuszczają zbiornik, w którym przyszły na świat i migrują w poszukiwaniu nowego zbiornika wodnego. Co może zaskoczyć wiele osób, kumak jest gatunkiem stosunkowo długowiecznym żyjącym nawet kilkanaście lat.

ochrona gatunkowa częściowa
ochrona gatunkowa częściowa
płazy
Traszka karpacka
Lissotriton montandoni

Traszka karpacka jest niewielkim płazem ogoniastym (długość do 10 cm). Podobnie jak u innych traszek jej ciało jest wydłużone z długim, bocznie spłaszczonym (przystosowanym do pływania) i ostro zakończonym ogonem. Traszki posiadają dwie fazy cyklu życiowego (lądową i wodną), w których wygląd dorosłych osobników znacznie się różni. W fazie lądowej traszki mają matową, ziarnistą na grzbiecie skórę, natomiast w wodzie skóra traszek jest raczej gładka. Ubarwienie strony grzbietowej i boków ciała jest zmienne od jasnobrązowego do ciemnooliwkowego z ciemnymi plamkami. Brzuszna strona jest pomarańczowa lub żółta. Dymorfizm płciowy, dobrze widoczny w okresie godów, które odbywają się w wodzie. W trakcie godów, na ogonie u obu płci wykształcają się fałdy: brzuszny i grzbietowy (przypominające nieco podłużne płetwy), a na końcu ogona samca pojawia się cienka nitka o długości 8 mm. W okresie godowym płazy uzyskują też ciemniejsze i bardziej kontrastowe ubarwienie ciała.

Traszka karpacka w zbiornikach wodnych pojawia się i przystępuje do godów wczesną wiosną (na pogórzach przypada to mniej więcej na połowę marca, im wyżej tym później). Podobnie jak u innych gatunków traszek, również u traszki karpackiej, można zaobserwować ciekawe zachowania godowe. Samiec w trakcie zalotów składa na podłożu spermatofor czyli pakiet nasienia w białkowo-sacharydowej otoczce, a następnie wabi samicę za pomocą falistych ruchów ogona w taki sposób by mogła pobrać spermatofor za pomocą kloaki. Składanie jaj następuje głównie w maju i czerwcu. Jaja składane są pojedynczo i każde (jeżeli jest taka możliwość) jest osobno zawijane w liście roślin wodnych. Larwy wykluwają się po około miesiącu, a ich przeobrażenie następuje od połowy lipca do września. Po bokach głowy larwy posiadają widoczne skrzela. Wyrośnięte larwy przypominają osobniki dorosłe. Wysoko w górach larwy mogą zimować i przeobrażać się dopiero w kolejnym sezonie. Dorosłe osobniki opuszczają zbiorniki wodne już w czerwcu. W sen zimowy traszki zapadają we wrześniu lub październiku.

Traszki są drapieżnikami, ich pokarm w fazie wodnej stanowią głównie żyjące w wodzie larwy owadów m.in. komarów, ochotek, chrząszczy, chruścików, a także skorupiaki wodne. W fazie lądowej traszki żywią się głównie dżdżownicami, małymi stawonogami i ślimakami.

ochrona gatunkowa ścisła
ochrona gatunkowa ścisła
płazy
Salamandra plamista
Salamandra salamandra

Salamandra plamista jest największym w Polsce płazem ogoniastym o długości dochodzącej zwykle do ok. 20 cm, a wyjątkowo nawet do ok. 30 cm. Jej ciało jest krępe, głowa szeroka i płaska, pysk zaokrąglony, a ogon walcowaty i krótszy od reszty ciała. Oczy są wypukłe, z okrągłymi źrenicami. Po obu stronach głowy znajdują się duże parotydy (gruczoły przyuszne, gruczoły jadowe skupione w okolicy zaocznej po obu stronach głowy). Skóra jest gładka, błyszcząca i pokryta licznymi brodawkami. Kontrastowe ubarwienie, czarne z nieregularnymi, dużymi, żółtymi lub żółtopomarańczowymi plamami lub pasami, pełni funkcje odstraszające i informuje potencjalnych napastników, że dany osobnik jest toksyczny. Układ plam jest inny u każdego osobnika. Spotykane, choć bardzo rzadko, są osobniki całkowicie czarne lub białe. Ubarwienia godowego brak. Dymorfizm płciowy (różnice w wyglądzie samców i samic) jest słabo zaznaczony. Samice są bardziej krępe od samców, samce natomiast mają zgrubiały u nasady ogon. Samce i samice nie różnią się ubarwieniem.

Gody mają miejsce jesienią na lądzie co jest zjawiskiem wyjątkowym wśród polskich płazów, odbywających zwykle gody wiosną w wodzie. Salamandra jest jajożyworodna co również jest niespotykane u innych polskich gatunków płazów. Rozwój larw zachodzi w jajowodach. Młode o długości ok. 3 cm, w liczbie nawet do 50, przychodzą na świat w kilku miotach wiosną (od marca do czerwca). Samica rodzi je w czystej, płynącej, płytkiej wodzie (np. na brzegu potoku) ryzykując utonięcie gdyż, w przeciwieństwie do larw, nie potrafi pływać. Młode rodzą się z rozwiniętymi dwoma parami nóg, skrzelami oraz ogonem. Są drapieżne i bardzo żarłoczne. Wyglądem przypominają larwy traszek. Żywią się drobnymi bezkręgowcami: skorupiakami, skąposzczetami, owadami. Po przeobrażeniu, które zwykle następuje po osiągnieciu ok 5 cm długości, wychodzą na ląd. Dojrzałość płciową osiągają po 3–4 latach. Średnio salamandry plamiste na wolności żyją około 10 lat (w niewoli nawet dwa razy dłużej).

Salamandra plamista prowadzi samotniczy, lądowy i skryty tryb życia. Żeruje głównie po deszczu i wieczorem. Jest powolna dlatego jej zdobyczą są zazwyczaj niezbyt szybkie bezkręgowce np. ślimaki.

ochrona gatunkowa częściowa
ochrona gatunkowa częściowa
Zadania:
Cykl rozwojowy żaby
Przyporządkuj opisy do poszczególnych etapów w cyklu rozwoju żaby
Rozwój traszki
Przeciągając ułóż obrazki w odpowiedniej kolejności aby zobrazować cykl życia traszki.
Rozwój żaby
Przeciągając ułóż obrazki w odpowiedniej kolejności aby zobrazować cykl życia żaby.
Scenariusze i ćwiczenia:
Cykl rozwojowy żab
Cykl rozwojowy żab

Dzieci szeregują obrazki tak aby powstał cykl rozwojowy żaby i przyporządkowują do kolejnych etapów cyklu odpowiednie opisy.

Płazy Karpat

Utrwalenie wiedzy na temat cyklu rozwojowego żab.

Biologia
10 - 12
Czyje są te jaja?
Czyje są te jaja?

Na karcie pracy dzieci szukają dróg prowadzących od jaj do właściwego płaza.

Płazy Karpat

Nauka rozpoznawania płazów na podstawie złożonych jaj, rozwijanie umiejętności obserwacji.

Biologia Przyroda
8 - 11
Metamorfoza płazów
Metamorfoza płazów

Dzieci mają za zadanie prawidłowo posegregować i umieścić w kole karty, które przedstawiają poszczególne etapy cyklu rozwojowego żab i traszek.

Płazy Karpat

Zapoznanie się z podstawowymi etapami rozwoju płazów.

Biologia Przyroda
8 - 10
Pobierz pełną wersję w PDF

Świat Karpat

Podręcznik do edukacji ekologicznej

Projekt współfinansowany

Projekt "Świat Karpat" jest dofinansowany ze środków Mechanizmu Finansowego EOG 2014-2021 w ramach programu: „Środowisko, Energia i Zmiany klimatu”
Fundusze Europejskie