Świat Karpat - podręcznik do edukacji ekologicznej

Bezkręgowce

Autor: Peter Fedor, Jana Fedorová, Marta Wantuch
Recenzent: Wojciech Sierka

vertigo geyeri.pngTorfowiska występują w klimacie umiarkowanym zimnym o dużej wilgotności. Do ich rozwoju niezbędne są: dodatni bilans wodny (gdy opady są większe od ewapotranspiracji) oraz akumulacja torfu. Ekosystemy te charakteryzują się niską produkcją pierwotną. Poziom pH torfowisk zwykle obniża się wraz ze wzrostem zawartości substancji organicznych. Torfowiska są bardzo interesujące ze względu na unikalną faunę bezkręgowców. Na przykład torfowiska w Tatrach, najwyższym paśmie górskim w Karpatach, zamieszkuje rzadki gatunek ważki – miedziopierś alpejska (Somatochlora alpestris). Do mieszkańców tych siedlisk należy również rzadki i zagrożony gatunek niewielkiego ślimaka (muszla ok. 2 mm dł.), poczwarówka Geyera (Vertigo geyeri). Torfowiska Orawsko Nowotarskie są miejscem występowania, rzadkich w skali całej Europy, gatunków motyli m.in. szlaczkonia torfowca (Colias palaeno) i modraszka bagniczka (Plebejus optilete).

Niesporczaki (Tardigrada), zwane niedźwiedziami wodnymi, są dobrze przystosowane do życia w specyficznych warunkach i wykazują niezwykłą zdolność do przetrwania bardzo niskich temperatur oraz ekstremalnego wysuszenia. Po ponownym pojawieniu się wody, zwierzęta pęcznieją i stają się aktywne w ciągu kilku godzin. Niesporczaki lądowe występują m.in. na mchach i porostach. Na ich aktywność istotny wpływ ma temperatura i wilgotność otoczenia. W złych warunkach pogodowych i klimatycznych mają zdolność do zapadania w kryptobiozę np. mogą ulec zasuszeniu (anhydrobiozie) i w takim stanie są zdolne przetrwać kilka lat. Kryptobioza umożliwia im również przeżycie w temperaturze ciekłego helu (-272oC) a nawet w próżni.

Mantis religiosa - modlivka.pngW niektórych przypadkach, nagromadzenie gleby i próchnicy w szczelinach skalnych tworzy podłoże odpowiednie dla roślinności kserofilnej, zasiedlanej przez nietypowe bezkręgowce tolerujące warunki półpustynne. Pająk zwany poskoczem krasnym (Eresus cinnaberinus) został sklasyfikowany jako gatunek zagrożony wyginięciem. Żyje w podziemnych, rurkowatych norkach o długości do 10 cm. Jest drapieżnikiem żywiącym się głównie stonogami i chrząszczami. W Polsce jest podawany z kilkunastu izolowanych stanowisk położonych poza Karpatami.

Wybitnie termofilnym gatunkiem jest modliszka zwyczajna (Mantis religiosa), posiadająca przednią parę odnóży chwytnych uzbrojonych w kolce i używanych do łapania ofiar.

Składa jaja w specjalnej strukturze zwanej ooteką. Modliszki polują na inne owady, takie jak siwoszek błękitny (Oedipoda caerulescens). W Polsce modliszka osiąga północną granicę swojego zasięgu i znana jest z rozproszonych stanowisk położonych np. na terenie Beskidu Niskiego. W ostatnich latach pojawiają się doniesienia o odkrywaniu kolejnych, krajowych stanowisk tego owada.

Ischyropsalis manicata.pngW najwyższych partiach gór owady przeżywają tylko dzięki specyficznym przystosowaniom: posiadają np. ciemne ubarwienie zwiększające absorbcję ciepła, gęste owłosienie zatrzymujące ciepło, silniej odbijają promieniowanie ultrafioletowe, z powodu nocnych chłodów prowadzą dzienny tryb życia, zmniejszają liczbę pokoleń w ciągu roku i wydłużają rozwój o kolejny sezon. Okres wegetacyjny na dużych wysokościach jest znacznie krótszy niż na niżu co sprawia, że życie wielu gatunków jest bardziej dynamiczne, aby mogły zakończyć swój rozwój na czas.

Wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza zmniejsza się liczba owadów zapylających rośliny. Ważnymi zapylaczami w piętrach subalpejskim i alpejskim są trzmiele. Powyżej górnej granicy lasu gnieżdżą się m.in. trzmiel leśny (Bombus pratorum), trzmiel gajowy (Bombus lucorum) oraz rzadki trzmiel wysokogórski (Bombus pyrenaeus), w polskich Tatrach gnieżdżący się nawet na szczycie Rysów!

Branchinecta paludosa.pngDo rzędu kosarzy (Opiliones) należą zazwyczaj długonogie pajęczaki, jednak karpacki gatunek Ischyropsalis manicata ma umiarkowanie długie odnóża i znacznie powiększone szczękoczułki, które wykorzystuje do polowania. Osobniki tego gatunku żyją w ukryciu, często schowane pod skałami, a w razie niebezpieczeństwa wykorzystują specjalną umiejętność zwaną tanatozą, czyli inaczej mówiąc udają martwe.

Na dużych wysokościach jeziora karowe są zamieszkiwane przez bezkręgowce psychrofilne (zdolne do przetrwania niskich temperatur). Przykładem takiego gatunku jest wspominany już skorupiak skrzelopływka bagienna (Branchinecta paludosa) należący do grupy rzadkich reliktów polodowcowych.

Meta menardi.pngW wyniku oddziaływania wód podziemnych, głównie na obszarach krasowych, doszło do powstania wielu długich systemów jaskiniowych. Fauna jaskiniowa (troglobionty) jest dostatecznie przystosowana do specyficznych warunków środowiskowych panujących w jaskiniach. Zmysł wzroku staje się zbędny, podczas gdy inne zmysły, głównie zmysł dotyku są bardziej rozwinięte. Typowym mieszkańcem jaskiń jest rzadki gatunek pająka sieciarz jaskiniowy (Meta menardi). Na ścianach jaskiń czy sztolni, które zasiedla, łatwo zauważyć budowane przez samice białe kokony zawieszone na nici w sąsiedztwie sieci. Oprócz kamiennego podłoża, również podziemne wody systemów jaskiniowych są odpowiednim siedliskiem dla niektórych gatunków bezkręgowców, w szczególności tych żyjących w niskich temperaturach (psychrofile). W polskich Tatrach za troglobionta należy uznać wodnego skorupiaka studniczka (Niphargus tatrensis), będącego małym (do 16 mm dł.), pozbawionym pigmentu kiełżem.

Gatunki:
bezkręgowce
Modliszka zwyczajna
Mantis religiosa

Modliszka zwyczajna jest dużym owadem (samice osiągają do 8 cm długości, samce są wyraźnie mniejsze). Jej ciało jest silnie wydłużone. Przednie odnóża, według wielu osób wyglądające jak ręce złożone do modlitwy, są przekształcone w narządy chwytne uzbrojone w kolce. Głowa jest trójkątna z dużymi, wypukłymi oczami złożonymi, i co wyjątkowe u owadów, modliszka ma możliwość obracania nią na boki. Wszystkie gatunki modliszek, a więc również modliszka zwyczajna, są drapieżne i odżywiają się głównie stawonogami. Polując wykorzystują metodę „siedź i czekaj” – nieruchomo oczekują na zbliżenie się ofiary, a następnie błyskawicznie (szybciej niż zdoła to zarejestrować ludzkie oko) łapią ją za pomocą przednich odnóży. Samice składają jaja od końca sierpnia do końca września w kilku kokonach (po 100–200 jaj) utworzonych z wydzieliny gruczołów dodatkowych. Kokony (ooteki) mają około 3 cm długości i są umieszczane na roślinach na wysokości do 20 cm nad ziemią, gdzie zimują. Wylęg larw (przypominających owady dorosłe) następuje późną wiosną. Dorosłe osobniki można obserwować od sierpnia do września. Mimo znacznych rozmiarów są jednak trudne do zauważenia z powodu kryptycznego, zielonego lub brązowego ubarwienia.

ochrona gatunkowa ścisła
ochrona gatunkowa ścisła
bezkręgowce
Poczwarówka Geyera
Vertigo geyeri

Poczwarówka Geyera to mały ślimak lądowy (muszla osiąga wysokość zaledwie około 2 mm), łatwy do pomylenia z innymi gatunkami poczwarówek, z którymi często występuje na tych samych stanowiskach. Ciało poczwarówki Geyera, podobnie jak innych ślimaków, jest zbudowane z głowy, nogi, płaszcza i worka trzewiowego znajdującego się wewnątrz muszli. Muszla jest prawoskrętna, połyskująca, czerwonobrązowa. Ciało natomiast jest szare, niemal czarne z grubymi czułkami, na których znajdują się oczy. Zaobserwowanie poczwarówki jest bardzo trudne gdyż większość czasu spędza wśród mchów i ściółki gdzie żywi się szczątkami roślin oraz rozwijającymi się na nich glonami, grzybami i bakteriami. Łatwiej ją zauważyć tuż po deszczu lub gdy jest rosa. W zimie hibernuje ukryta w podłożu. Jaja składane są od wiosny do jesieni. Jeden osobnik składa od 1 do 10 jaj, z których po dwóch tygodniach wylęgają się młode ślimaki. Poczwarówki Geyera mogą żyć kilka miesięcy.

ochrona gatunkowa ścisła
ochrona gatunkowa ścisła
Pobierz pełną wersję w PDF

Świat Karpat

Podręcznik do edukacji ekologicznej

Projekt współfinansowany

Projekt "Świat Karpat" jest dofinansowany ze środków Mechanizmu Finansowego EOG 2014-2021 w ramach programu: „Środowisko, Energia i Zmiany klimatu” oraz z budżetu Państwa.  
Fundusze Europejskie