Świat Karpat - podręcznik do edukacji ekologicznej

Bezkręgowce

Autor: Peter Fedor, Jana Fedorová, Marta Wantuch
Recenzent: Wojciech Sierka

Bezkręgowce to niezwykle pojemna grupa, do której zaliczamy bardzo odległe od siebie organizmy od gąbek (Porifera) przez np. wrotki (Rotifera), nicienie (Nematoda) czy niesporczaki (Tardigrada), aż po bardziej rozpoznawalne mięczaki (Mollusca) i stawonogi (Arthropoda) obejmujące m.in. skorupiaki (Crustacea), pajęczaki (Arachnida) i owady (Insecta).

Astacus astacus.pngStawonogi są najliczniejszym i najbardziej zróżnicowanym zarówno morfologicznie, jak i ekologicznie typem świata zwierzęcego (Błaszczak, 2013, Przedmowa). Zamieszkując różnorodne siedliska lądowe, morskie i słodkowodne odgrywają ogromną rolę w poszczególnych ekosystemach i mają poważny wpływ na zdrowie i gospodarkę człowieka. Są wśród nich m.in. gatunki zapylające rośliny, w tym trzmiele (Bombus spp.), pszczoły samotnice oraz pszczoła miodna (Apis mellifera), a także takie, których masowe pojawy powodują szkody w uprawach rolnych i leśnych. Niektóre gatunki np. rak szlachetny (Astacus astacus), były w dużych ilościach (do momentu załamania się jego populacji) poławiane w celach spożywczych. W niniejszym podręczniku stawonogi zajmują ważne miejsce ze względu na wręcz „astronomiczną” liczbę przedstawicieli, a co za tym idzie ogromny wkład w różnorodność biologiczną regionu. Szczególnie urozmaiconą grupą stawonogów są owady, bardzo licznie reprezentowane w różnych siedliskach karpackich.

Czy wiesz, że Ziemia jest planetą owadów? Z około 1,5 mln znanych gatunków organizmów, milion stanowią owady. Oznacza to, że więcej niż co drugi losowo wybrany gatunek należy do owadów. Samych tylko chrząszczy opisano ponad 350 tys. gatunków, czyli więcej niż wszystkich roślin na Ziemi. Ich liczebność wyróżnia się jeszcze bardziej w porównaniu do 10 tys. gatunków ptaków i 5 tys. gatunków ssaków.

W Karpatach występuje około 40 tys. różnych gatunków owadów, w tym aż 200 endemitów, które nigdy nie zostały dogłębnie zbadane. Całkowita różnorodność może być oszacowana tylko dla nielicznych rzędów (np. błonkówki, chrząszcze, muchówki, motyle i ćmy), które wydają się najbardziej rozpowszechnione.

Czy wiesz, że w karpackich lasach żyje osobliwa dżdżownica Eisenia lucens, u której występuje zjawisko bioluminescencji? Podrażniony osobnik tego gatunku potrafi wydzielać świecący w ciemności śluz.

Eisenia lucens - dazdovka svietiva.pngCzy wiesz, że wiedza na temat bezkręgowców jest stosunkowo niewielka? Szacuje się, że na Ziemi oprócz miliona znanych gatunków bęzkręgowców, kolejne 20 mln gatunków wciąż czeka na odkrycie. W tropikalnym lesie deszczowym o wiele łatwiej jest natknąć się na nieznany gatunek niż na taki, który został już opisany.

Czy wiesz, że małża produkującego perły można znaleźć w zimnych i czystych strumieniach Europy Środkowej? Jest to perłoródka rzeczna (Margaritifera margaritifera), dorastająca do 15 cm długości. Pomimo swojej długowieczności (dożywa nawet do 100 lat) jest gatunkiem zagrożonym wyginięciem. W Polsce prawdopodobnie wymarłym. Jedną z głównych przyczyn zaniku perłoródki była rabunkowa eksploatacja jej populacji. Dużym zagrożeniem są dla niej także zanieczyszczenie wód, zmiany powodowane przez regulację cieków wodnych i wycinkę lasów, a także wprowadzanie gatunków obcych np. piżmaka (Ondatra zibethica), który żywi się m.in. właśnie tymi małżami.

margaritana margaritifera_c.1.pngPerłoródka rzeczna posiada ciekawy cykl rozwojowy. Jest rozdzielnopłciowa, choć zdarzają się osobniki hermafrodytyczne. Do zapłodnienia dochodzi wewnątrz ciała samicy, która zasysa plemniki wyrzucane do wody przez samce. Larwy początkowo rozwijają się na skrzelach samicy, a po osiągnięciu stadium zwanego glochidium opuszczają organizm macierzysty i poszukują żywiciela, którym mogą być cztery gatunki ryb z rodziny łososiowatych (Salmonidae). Poza masowymi pojawami, larwy są niegroźne dla ryb, których skrzela zasiedlają. Po rozpoczęciu samodzielnego trybu życia, małże pierwsze 4–5 lat spędzają zagrzebane w osadach dennych. Dojrzałość płciową osiągają dopiero w wieku około 15 lat.

Gatunki:
ssaki
Żubr europejski
Bos bonasus

Żubr jest największym lądowym ssakiem nie tylko karpackim ale także europejskim. Samice są mniejsze, ważą średnio około 500 kg, a ich wysokość w kłębie wynosi około 150 cm. Samce ważą średnio około 700 kg (ale niektóre osobniki mogą osiągać wagę ponad 900 kg). Byki są mocniej zbudowane i mają bardziej niż krowy rozbudowane przednie partie ciała. Rogi (nie mylić z porożem jeleniowatych) występują u obu płci i są zbudowane z czarnej pokrywy rogowej i znajdującego się wewnątrz wyrostka kostnego tzw. możdżenia. Rogi samic są mniejsze niż samców. Okrywa włosowa ma barwę płowobrunatną. Głowa, szyja i przednia część ciała pokryte są dłuższymi włosami, które w okolicach szyi tworzą tzw. „brodę”. Tył ciała porośnięty jest krótką sierścią, natomiast sięgający do stawu skokowego ogon (długość ok. 0,5 m) pokrywają długie włosy. Wiosną żubry linieją czyli zmieniają gęstą zimową okrywę na rzadszą letnią.

Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku 2–3 lat. Mimo iż samce osiągają dojrzałość płciową w wieku 3 lat to w rozrodzie biorą udział tylko samce w sile wieku 7–12 lat, dobrze rozwinięte fizycznie. Ruja w stadach wolnościowych zwykle ma miejsce od sierpnia do października. Samce są w tym okresie agresywne i toczą o samice walki polegające na uderzaniu przeciwnika głową i rogami. Odniesione w wyniku walk obrażenia bywają śmiertelne. Na wolności samice rodzą cielęta zwykle co dwa lata, w niewoli częściej. Ciąża trwa podobnie jak u człowieka około 9 miesięcy i rodzi się zwykle jedno młode. Samica tuż przed wycieleniem opuszcza stado i wraca do niego dopiero po kilku dniach z nowo narodzonym żubrem. Młode przychodzą na świat zwykle od maja do lipca, ale zdarzają się też porody od sierpnia do października. Śmiertelność cieląt jest niska. W niewoli żubry dożywają 25 lat, na wolności żyją trochę krócej. Drapieżnictwo ze strony wilków stanowi niewielki procent wśród przyczyn śmierci. Znacznie częściej do śmierci prowadzą potrącenia na drogach, choroby układu moczowo-płciowego samców oraz choroby pasożytnicze. Zdarzają się też przypadki kłusownictwa.

Żubr jest zwierzęciem stadnym. Krowy, cielęta oraz młodzież tworzą tzw. grupy mieszane, liczące 10–14 osobników, którym przewodzi doświadczona krowa prowadzące cielę. Nie są to grupy rodzinne. Młodsze samce łączą się w tzw. grupy kawalerskie (grupy byków) liczące zwykle 2–3 osobniki, a starsze są samotnikami. Zimą, w miejscach dokarmiania tworzą się duże, liczące nawet 100 osobników ugrupowania, które rozpadają się na wiosnę. Stado żubrów utrzymuje dystans od człowieka. Nie należy nadmiernie zbliżać się do tych zwierząt gdyż można zostać zaatakowanym np. przez samca w okresie rui czy matkę broniącą cielaka. Areał bytowania stada mieszanego to około 100 km2 (10 tys. hektarów), a dorosłych samców jeszcze więcej, nawet 140 km2! Stado przemieszcza się średnio około 7 km dziennie, a poszczególne osobniki mniej więcej 60% swojego czasu w ciągu dnia poświęcają na żerowanie i około 30% na odpoczynek. Do typowych zabiegów higienicznych należy ocieranie się o drzewa oraz tarzanie. Piaszczyste miejsca wykorzystywane przez żubry do tarzania się są zwane kupryskami.

ochrona gatunkowa ścisła
ochrona gatunkowa ścisła
bezkręgowce
Nadobnica alpejska
Rosalia alpina

Nadobnica alpejska jest chrząszczem o długości ciała do 40 mm. Podobnie jak inni przedstawiciele rodziny kózkowatych posiada bardzo długie czułki (u samców nawet dwa razy dłuższe od reszty ciała). Jest bardzo łatwa do rozpoznania dzięki niezwykłemu ubarwieniu. Czarne ciało owada pokrywają niebieskoszare włoski tworząc na grzbietowej stronie charakterystyczny wzór złożony z siedmiu czarnych plam (jedna na przedpleczu, a sześć pozostałych na pokrywach skrzydłowych). Dorosłe osobniki pojawiają się od połowy czerwca do września, żywią się m.in. sokiem wypływającym ze zranionych drzew. Rójka (gody) odbywają się w upalne, słoneczne dni w lipcu i sierpniu. Samice składają jaja zarówno na martwych jak i silnie uszkodzonych ale jeszcze żywych drzewach. Larwy rozwijają się żerując w drewnie by po 3-4 latach opuścić je jako owad dorosły.

ochrona gatunkowa ścisła
ochrona gatunkowa ścisła
Zadania:
Biedroneczko leć do nieba
Przeciągając ułóż obrazki w odpowiedniej kolejności aby zobrazować lot biedronki.
Scenariusze i ćwiczenia:
Eksperymenty z mrówkami
Eksperymenty z mrówkami

Uczniowie pracują z kartą pracy w grupach.

Bezkręgowce Karpat

Rozwijanie umiejętności obserwacji i pracy zespołowej, wzbudzanie zainteresowania życiem owadów społecznych.

Biologia Przyroda Edukacja wczesnoszkolna
8 - 14
Biedronka w locie
Biedronka w locie

Dzieci wykonują zabawkę edukacyjną według wzoru z karty pracy.

Bezkręgowce Karpat

Doskonalenie umiejętności obserwacji, zapoznanie się z budową ciała biedronki i jej sposobem latania.

Biologia Przyroda Edukacja wczesnoszkolna Plastyka
8 - 10
Pobierz pełną wersję w PDF

Świat Karpat

Podręcznik do edukacji ekologicznej

Projekt współfinansowany

Projekt "Świat Karpat" jest dofinansowany ze środków Mechanizmu Finansowego EOG 2014-2021 w ramach programu: „Środowisko, Energia i Zmiany klimatu”
Fundusze Europejskie