Wprowadzenie
Karpaty były zamieszkiwane od czasów prehistorycznych, o czym świadczy wciąż rosnąca liczba odkryć archeologicznych dokonywanych na ich terenie. Z wczesnego paleolitu (datowane na ok. 1 mln. lat temu) pochodzą ślady obecności Homo erectus odnalezione w pobliżu wsi Korolewo (ukr. Королево) na Ukraińskim Zakarpaciu. Również na terenie Polski, w okolicach Cieszyna w 2010 r. (w żwirowni w Kończycach Wielkich, poza Karpatami) odkryto ślady Homo erectus (m.in. narzędzia), będące jednocześnie najstarszymi tego typu zabytkami na północ od Karpat i Sudetów, ważnymi dla światowej archeologii. Dotychczas uważano bowiem, że w tym okresie nie było człowieka w tej części Europy.
Homo erectus (człowiek wyprostowany) był przodkiem neandertalczyków i ludzi anatomicznie współczesnych, pojawił się około 2 mln. lat temu w Afryce i stamtąd rozprzestrzenił się do Europy i Azji. Czy to przypadek, że jego ślady w Polsce znaleziono akurat w okolicach Cieszyna? Nie, Homo erectus przeszedł zapewne przez znajdującą się w pobliżu Bramę Morawską, obniżenie pomiędzy Karpatami i Sudetami. Przez Bramę Morawską wędrowały również zwierzęta, umożliwiła ona także roślinom, po ustąpieniu lodowca, kolonizację terenów położonych po północnej stronie Karpat. W późniejszych czasach przebiegały przez nią najważniejsze trakty handlowe z południa Europy nad Morze Bałtyckie (np. odnoga bursztynowego szlaku).
W całych Karpatach ukształtowanie terenu miało kluczowe znaczenie dla rozwoju osadnictwa oraz sieci szlaków komunikacyjnych. Prowadziły one głównie wzdłuż dolin rzecznych, a pasma górskie przekraczały wykorzystując jak najniższe przełęcze, np. dawne szlaki handlowe z Polski na Węgry biegły m.in. doliną Dunajca, a także przez Przełęcz Dukielską, słynną z czasów II wojny światowej, kiedy toczyły się o nią zacięte walki, właśnie dlatego, że była dogodnym miejscem do przekroczenia głównego grzbietu Karpat.
Niezwykle cennym odkryciem na terenie Karpat, było znalezienie w jaskini Peștera cu Oase w Górach Banackich (rum. Munții Banatului), w południowo-zachodniej Rumunii, kości współczesnego człowieka, a dokładnie ludzkiej żuchwy, pochodzącej sprzed ponad 35 tys. lat. Różne ślady obecności ludzi datowane na okres paleolitu, mezolitu i neolitu są w Karpatach liczne i w wielu miejscach dużo lepiej zachowane niż na terenach sąsiednich, gdzie zostały zniszczone przez nieprzerwanie trwającą, czasem nawet od tysiącleci, działalność rolniczą oraz znacznie większą, niż na terenach leśnych, erozję. Przykładem mogą być późnoneolityczne kurhany (mogiły w kształcie kopca, którymi przykrywano szczątki zmarłego), zachowane w niemal nienaruszonej postaci w karpackich lasach na Pogórzu Ondawskim (słow. Ondavská vrchovina) we Wschodniej Słowacji. Podobne obiekty na terenach rolniczych również są odnajdywane ale najczęściej przetrwały tam w dużo gorszym stanie.
Część zabytków archeologicznych jest odnajdywana przy okazji prowadzenia różnego rodzaju inwestycji. Bardzo ciekawe stanowisko archeologiczne (Lepenski Vir w Serbii) zostało na przykład odkryte podczas budowy tamy Djerdap na Dunaju. Odsłonięto tam trzy poziomy osadnicze, zamieszkane w okresie mniej więcej od 6000 do 4000 lat p.n.e. Niezwykłym odkryciem są odnalezione w trakcie badań unikatowe, rzeźby kamienne w formie wykonanych z otoczaków głów ludzkich.
Na obszarze Karpat znajdziemy również starożytne ruiny dackich fortec i liczne pozostałości z czasów rzymskich, w tym fragmenty osad i dróg, miasta warowne (davae), kopalnie i uzdrowiska (np. działające do dzisiaj uzdrowisko Băile Herculane w Rumunii z gorącymi wodami siarczanowymi). Nie sposób wymienić pochodzących z kolejnych epok historycznych miejscowości i obiektów zabytkowych, miejsc wyjątkowych i cennych w skali całego świata, z których szereg obecnie stało się znanymi atrakcjami turystycznymi. Część z nich została również wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
W Rumunii w górach Orastie (rum. Munții Orăștiei) w Karpatach Połuniowych odnajdziemy, wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO ruiny fortec wzniesionych za panowania Daków w I w. p.n.e. i I w. n.e., które zostały zdobyte przez Rzymian w początkach II w. n.e. Dakowie zamieszkiwali tereny obecnej Rumunii, a następnie zostali podbici przez Rzymian. Ich grupy docierały również na obszar dzisiejszej Polski o czym świadczy m.in. dacki kurhan w Rudniku nad Sanem.
W górach Zachodniorumuńskich, w paśmie Rudaw Siedmiogrodzkich (rum. Munţii Metaliferi), znajdują się rzymskie, podziemne kopalnie złota. Rzymianie eksploatowali je przez około 150 lat i wydobyli tam ponad 500 ton kruszcu. Prawdopodobnie to właśnie te kopalnie były jednym z powodów podbicia Daków przez cesarza Trajana. Dzisiejszy krajobraz rolniczo-pasterski tego regionu ukształtowała mieszkająca tu ludność związana z kopalniami czynnymi od XVIII do początku XX w. Miejsce to, pod nazwą Krajobraz górniczy Roşia Montană, również znalazło się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
Człowiek zmieniał oblicze Karpat gospodarując przez stulecia na tych terenach. Głównymi rodzajami działalności gospodarczej były przetwórstwo drewna, rolnictwo, górnictwo i hodowla zwierząt. W XVII i XVIII w. karpackie drewno stało się ważnym towarem eksportowym i było w wielu rejonach pozyskiwane na szeroką skalę. Rolnictwo rozwijało się przede wszystkim w piętrze pogórza i w dolinach górskich wywierając ogromny wpływ na lokalne ekosystemy i niemalże zupełnie wypierając, z terenów nadających się pod uprawę, pierwotnie występujące tam zbiorowiska leśne. Z drugiej strony to właśnie ekstensywna uprawa roślin i hodowla zwierząt doprowadziły do rozwinięcia się cennych, półnaturalnych zbiorowisk o wysokiej różnorodności biologicznej. Przetrwanie licznych gatunków roślin, zwierząt i grzybów zależy w sposób bezpośredni od utrzymania dotychczasowych sposobów gospodarowania. Ponadto dzięki współdziałaniu czynników naturalnych oraz ludzkiej działalności powstał wyjątkowy karpacki krajobraz kulturowy będący podstawą dla zachowania tożsamości kulturowej mieszkańców, jak również stanowiący jeden z najcenniejszych lokalnych walorów turystycznych.
Białe Karpaty (cz. Bílé Karpaty, słow. Biele Karpaty) to należące do Zewnętrznych Karpat Zachodnich, mało znane w Polsce, pasmo górskie położone na granicy Czech i Słowacji. Utworzony po stronie czeskiej Rezerwat Biosfery Białe Karpaty chroni malowniczy krajobraz kulturowy, którego częścią są niezwykle bogate florystycznie zbiorowiska łąkowe charakteryzujące się występowaniem szeregu rzadkich gatunków storczyków. Powstanie i zachowanie tych cennych zbiorowisk roślinnych wiąże się z wielowiekowym, ekstensywnym użytkowaniem gruntów przez lokalnych mieszkańców. Integralną część krajobrazu Białych Karpat stanowią też stare sady z licznymi lokalnymi odmianami drzew owocowych.
