Świat Karpat - podręcznik do edukacji ekologicznej

Tatrzańsko-Beskidzka Spółdzielnia Producentów „Gazdowie” powstała z inicjatywy gospodarzy („gazdów”), których rodziny od pokoleń związane są z tradycyjnym wypasem owiec w Karpatach. Taki „tradycyjny wypas” oznacza model wypasu oparty na współpracy w ramach małej społeczności wiejskiej, która wybiera ze swojego grona bacę nadzorującego wypas owiec, któremu na czas trwania sezonu (od maja do października) powierza owce należące do poszczególnych gospodarzy.

Na letnie pastwiska w górach wyruszają owce z kilku do kilkunastu gospodarstw. Jest to tzw. redyk, który wraz z „mieszaniem owiec” na górskim pastwisku, w miejscu letniego gospodarstwa pasterskiego (zwanego sałaszem) – stanowi obrzędowe rozpoczęcie wypasu. Okadza się owce dymem z ziół i kropi się je wodą święconą, a następnie prowadzi wokół ozdobionej „jedliczki” wbitej w ziemię. Oprowadzaniu owiec wokół „jedliczki” towarzyszy tworzenie wspólnego kręgu przez bacę oraz sezonowo zatrudnianych juhasów. Utworzenie wspólnego kręgu symbolizuje wzajemne zaufanie i od setek lat stanowi podstawowy ceremoniał rozpoczęcia wypasu. Dziś tradycyjny redyk i „mieszanie owiec” odbywa się tylko w niektórych gminach karpackich. Można spotkać się tam z ceremonią pożegnania owiec przez społeczność wsi połączoną z nabożeństwem w kościele, podczas którego błogosławi się owce ogniem i wodą – jak np. ma to miejsce w Ludźmierzu w Sanktuarium Matki Bożej Królowej Podhala.

Baca, z pomocą juhasów (pomocników) doił setki owiec i produkował ser, będący w przeszłości podstawą rozliczeń z właścicielami owiec. Sprzedaż sera owczego jest również w dzisiejszych czasach głównym dochodem płynącym z pasterskiego modelu hodowli owiec w polskich Karpatach.

Obecnie – przy zaniku tradycyjnych obrzędów pasterskich – to samorządy lokalne inicjują powrót do „zwyku bacowskiego”, dostrzegając w tych wzorcach kulturowych związanych z wypasem owiec szansę na odrodzenie się zrównoważonej turystyki i wsparcie lokalnych społeczności w oparciu o atrakcyjność kultury góralskiej, która wywodzi się z wypasu owiec, odwiecznego, podstawowego zajęcia ludów karpackich.

Owce górskie są coraz częściej postrzegane jako czynnik gwarantujący zachowanie naturalnej różnorodności biologicznej. Dawne konflikty z właścicielami górskich lasów (m.in. Habsburgami) wynikały z nadmiernej eksploatacji górskich pastwisk poprzez hodowlę owiec. Tymczasem obecnie brak owiec na karpackich pastwiskach doprowadził do degradacji terenów wypasowych i zarastania oraz zubożenia gatunkowego tamtejszych siedlisk. W związku z wielowiekową obecnością owiec w karpackim środowisku naturalnym rozwinęła się specyficzna roślinność i siedliska półnaturalne. Najnowsze badania wskazują, że owce mogły pojawić się w polskich Karpatach nie z pasterzami wołoskimi w XIII-XIV w., ale co najmniej tysiąc lat wcześniej, wraz z wędrownymi Dakami. Świadczyć o tym mógłby np. grób dacki z II w. n.e., odkryty nad rzeką San. (Dakowie w tym czasie zajmowali tereny na północ od Dunaju, a wypas był jednym z ich głównych zajęć). Długotrwała obecność owiec w górach, zwłaszcza w piętrach reglowych, naturalnie pokrytych lasem, przyczyniła się do wytworzenia na tej wysokości specyficznych zbiorowisk roślinnych oraz powstania trwałego związku między górami a owcami – również z przyrodniczego punktu widzenia. Z drugiej strony, surowe górskie warunki sprzyjały powstawaniu lokalnych, odpornych ras zwierząt hodowlanych np. owcy górskiej rasy cakiel.

Powstanie Spółdzielni „Gazdowie” było przedsięwzięciem bezprecedensowym, mającym na celu rozszerzenie współpracy odbywającej się w poszczególnych wsiach na cały region karpacki. Jej powołanie wynika ze współczesnych potrzeb, a także z chęci ochrony tradycyjnych wartości społeczności zajmujących się wypasem owiec. Na płaszczyźnie językowej i obyczajowej, metody uprawy, produkcja serów i hodowla owiec w całych Karpatach mają wspólną podstawę i podobne dziedzictwo, które wzbogacają lokalne tradycje i uwarunkowania. Spółdzielnia „Gazdowie”, mimo ogromnych trudności organizacyjnych, utworzyła Grupę Producentów Rolnych, obejmującą hodowców działających na terenie Beskidu Śląskiego oraz Beskidu Żywieckiego, Orawy, Podhala, Spisza i Sądecczyzny. Spółdzielnia, zgodnie ze swoim statutem, przyczynia się do zachowania małych, ekstensywnych gospodarstw rolnych i promuje rolnictwo ekologiczne, a także organizuje wspólny zakup produktów. Jest również inicjatorem oraz, za pośrednictwem swoich członków, realizatorem Programu Owca Plus w województwie śląskim oraz programu tradycyjnego wypasu w województwie małopolskim.

Program Owca Plus
Celem projektu jest zachowanie najbogatszych naturalnych pastwisk górskich w Beskidzie Śląskim i Żywieckim, zarówno poprzez zapobieganie powiększaniu obszarów leśnych, jak i wprowadzenie tradycyjnego modelu wypasu „szałasowego” (wraz ze związanymi z nim obrzędami). Wykorzystywane rasy owiec to polska owca górska i cakiel oraz krzyżówki tych ras, przy liczebności stada nie większej niż 0,5–1 sztuki/ha w ciągu roku. Wyznaczone przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego pastwiska i polany górskie położone są na wysokości ponad 500 m n.p.m.

Wprowadzenie tradycyjnego wypasu ma również na celu zachowanie dziedzictwa kulturowego polskich górali, których żywy folklor stanowi atrakcję turystyczną i oferuje potencjał rozwoju gospodarczego związanego z wypasem. Uruchomienie przedsięwzięć gospodarczych, takich jak utworzenie grupy hodowców owiec i kóz, stwarza szansę na osiągnięcie rentowności przez tę przynoszącą obecnie straty gałąź gospodarki wiejskiej. Program Owca Plus uzupełnia te działania i wzmacnia ich aspekty organizacyjne i społeczne. Kładzie również nacisk na poszanowanie bioróżnorodności oraz dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego regionu beskidzkiego. Celem projektu jest również ochrona krajobrazu kulturowego. Wprowadzenie wypasu umożliwia zachowanie mozaiki lasów i polan oraz udostępnienie punktów widokowych, które są szczególnie ważne dla rozwoju turystyki. Wypas owiec, bacówka i szałas, koszor (zagroda dla owiec), obrzędy i ceremonie związane z wypasem, a także przetwórstwo produktów owczych staną się atrakcją turystyczną. Przewidujemy, że powrót owiec na historyczne pastwiska będzie miał charakter trwały. Wprowadzenie wypasu współgra z tradycyjnym cyklem obrzędów charakterystycznych dla górali żywieckich i górali śląskich.

W ramach tego zadania wybudowana zostanie infrastruktura umożliwiająca realizację programu Owca Plus – bacówki (koleby), zagrody dla owiec (koszory), wodopoje oraz tablice informacyjne i miejsca odpoczynku dla turystów. W trakcie wypasu odbywać się będzie cykl imprez folklorystycznych i promocyjnych, w tym redyk (wiosną i jesienią), zwyk bacowski (zwyczaje pasterzy) i festiwale: muzyczny w sałaszu (noc świętojańska), pokazy strzyżenia owiec, kiermasze regionalnych produktów owczarskich oraz uroczyste zakończenie wypasu – łossod owiec na święto Michała Archanioła. W okresie zimowym zorganizowane będą spotkania i szkolenia związane z realizacją zadań i działań grupy producentów. Ponadto planuje się wprowadzenie usługi eksportu jagniąt dostępnej dla wszystkich hodowców. W tym celu został zakupiony specjalny pojazd do transportu żywych owiec. Planuje się, że w przyszłości powyższe działania będą prowadzone każdego roku.

Baca Tadeusz Szczechowicz z pracą na górskich halach związany jest od 14 roku życia. Początkowo był hulajnikiem (zaganiaczem owiec), później juhasem (pomocnikiem pasterza). Ożenił się w wieku 33 lat i od tego czasu pracuje jako baca. Na wypas wybrał pastwiska i polany Wielkiej Rycerzowej w Beskidzie Żywieckim. Od 34 lat idzie tam każdego roku z odległego Ratułowa na Podhalu. Pod koniec kwietnia owce pokonują dziennie odległość do 40 km, aby parę dni później dotrzeć na te pastwiska. Wyprawa bacy Szczechowicza to jeden z ostatnich, kilkudniowych redyków. Jego synowie, którzy są przyuczani do tej pracy, chcą kontynuować rodzinną tradycję.

Na pastwisku na Hali Boraczej, wypasa owce baca Adam Gruszka. Tam też znajduje się jego dom. Owce wyprowadzane są na pastwiska przez mieszkańców Żabnicy i Węgierskiej Górki. Każdego roku gromadzi się tam około 300 owiec, które powierzane są bacy, aby spędzić letnie miesiące na górskich pastwiskach.