Siedliska
Jaskinie
Jaskinie stanowią niewątpliwie ważną część bogactwa przyrodniczego Karpat. W wielu regionach przeważają skały węglanowe (wapienie, dolomity), dlatego liczbę jaskiń w całym łańcuchu karpackim szacuje się na około 10 tys. Ich powstawanie związane jest z procesem krasowienia, w którym wody opadowe stopniowo rozpuszczają węglanowe podłoże skalne. Jaskiniami powstałymi w wyniku tych procesów są jaskinie krasowe. Tworzą się one najczęściej wzdłuż szczelin tektonicznych lub pęknięć międzyławicowych. Oprócz tego istnieją również jaskinie pseudokrasowe, które powstają z kawern utworzonych w skałach krystalicznych (krzemianowych i bazaltowych).
Z ekologicznego punktu widzenia jaskinie w Karpatach znacznie różnią się między sobą w poszczególnych regionach. O ile jaskinie na niższych wysokościach i w południowych Karpatach są stosunkowo ciepłe (średnia temperatura panująca w nich to 8–12°C), o tyle jaskinie położone powyżej górnej granicy lasu są z natury zimne i charakteryzują się dużą zmiennością mikroklimatu (przeciągi, temperatura w okolicach 0°C, dostępność wejść uzależniona od wysokości pokrywy śnieżnej), co ma wpływ na bytowanie dzikich zwierząt. (Na mikroklimat jaskiń mocno oddziałuje ich morfologia. W jaskiniach dynamicznych posiadających dwa lub więcej otworów istnieje stały przepływ powietrza przez korytarze, a ich mikroklimat jest zmienny i bardziej zależny od sezonowych zmian na powierzchni. W jaskiniach statycznych, o jednym otworze, mikroklimat jest bardziej stabilny i mniej uzależniony od warunków panujących na zewnątrz [przyp. red.]).
W jaskini można znaleźć dwa różne rodzaje środowiska. Pierwsze w części wejściowej znajdującej się w zasięgu światła słonecznego, a drugie w części wewnętrznej, gdzie światło słoneczne nie dociera. To ostatnie określane jest również jako strefa afotyczna. Miejsca bezpośrednio pod ścianami skalnymi lub przy wejściach do jaskiń zapewniają odpowiednie warunki dla roślin jednorocznych i dwuletnich, które czasami tworzą tam rzadkie reliktowe zbiorowiska roślinne.
Stały brak światła jest najważniejszym czynnikiem ekologicznym w jaskiniach. U zwierząt żyjących wyłącznie w takim środowisku skutkuje np. brakiem pigmentu (dlatego ciało tych gatunków jest często bezbarwne lub białe), a także zmianami w anatomii (np. uwstecznienie narządu wzroku). Organizmy przystosowane do życia wyłącznie w jaskiniach nazywamy troglobiontami. (Większość gatunków wysoko wyspecjalizowanych i przystosowanych do podziemnego trybu życia jest reliktami pochodzącymi z sprzed epoki lodowcowej [przyp. red.]). Podstawowym czynnikiem, który umożliwił ich przetrwanie do naszych czasów był brak zlodowacenia, co wyjaśnia dlaczego zwierzęta te praktycznie nie występują w Karpatach Zachodnich, z wyjątkiem obszarów najbardziej wysuniętych na południe (Słowacki Kras i Góry Bukowe). Jednocześnie gatunki te wykazują wysoki wskaźnik endemizmu. Przykładowo, zasięg występowania niektórych chrząszczy z rodzaju Duvalius jest ograniczony do jednej jaskini. Jaskinie upodobały sobie zarówno bezkręgowce jak i kręgowce – nietoperze (Chiroptera) wykorzystują jaskinie przede wszystkim do hibernacji, ale można w nich również znaleźć kolonie rozrodcze tych ssaków. Puszczyk (Strix aluco) nierzadko zajmuje duże wejścia do jaskiń i wychodnie skalne, gdzie można znaleźć jego wypluwki. Chociaż nie jest to powszechnie znany fakt, również salamandra plamista (Salamandra salamandra) może w okresie zimowym korzystać z odpowiednich dla niej warunków panujących przy wejściach do jaskiń.
Skały
Ze względu na heterogeniczność warunków geologicznych i geomorfologicznych w Karpatach występują różnorakie typy siedlisk skalnych. Znajdziemy je na wszystkich wysokościach, choć są bardziej powszechne na obszarach gdzie dominuje rzeźba krasowa oraz powyżej górnej granicy lasu. Pod względem morfologii są one bardzo zróżnicowane – od piargów na zboczach o różnym nachyleniu po ściany skalne o urozmaiconej powierzchni i wysokości. Na zbiorowiska roślinne tych siedlisk istotny wpływ ma skład chemiczny podłoża. Bogate w gatunki siedliska znajdują się na piargach węglanowych oraz na skałach wapiennych, dolomitowych i marglistych. Siedliska na skałach krzemianowych (tj. granitach, gnejsach, kwarcytach i melafirach) przejawiają mniejszą różnorodność gatunkową.
Warunki życia w tego typu siedliskach są trudne i wymagają szeregu specjalnych przystosowań. Na przykład rośliny na piargach są zmuszone wytrzymać ciągły ruch nieutwardzonego podłoża oraz brak gleby i wody. Na ścianach skalnych woda dostępna jest tylko okresowo – w czasie roztopów oraz opadów deszczu. System korzeniowy roślin jest zatem specjalnie przystosowany do tych warunków. Przykładowo, korzenie wawrzynka murańskiego (Daphne arbuscula), endemitu rosnącego na skalnych ścianach Murańskiej Płaniny, mogą mieć kilka metrów długości. Warto podkreślić, że w siedliskach skalnych występuje duży odsetek okazów rzadkich, endemicznych i reliktowych.
Również w królestwie zwierząt znajdziemy gatunki, które doskonale funkcjonują w skalistym środowisku. Na ciepłych piargach i skałach, nie tylko wapiennych, występuje jaszczurka murowa (Podarcis muralis). Wśród ptaków kopciuszek (Phoenicurus ochruros) zamieszkuje na różnych wysokościach, z kolei rzadko spotykanego płochacza halnego (Prunella collaris), który jest gatunkiem wysokogórskim, można zaobserwować tylko w najwyższych partiach Karpat. Ściany skalne i wejścia do jaskiń w południowych Karpatach (Rumunia) są miejscem gniazdowania jerzyka alpejskiego (Tachymarptis melba dawn. Apus melba). Świstak alpejski (Marmota marmota) potrafi natomiast wykopać swoje nory w krzemianowych piargach najwyższych pasm górskich.
Śnieg na najwyższych szczytach
Obszary położone powyżej górnej granicy lasu w najwyższych karpackich pasmach górskich (np. w Tatrach Wysokich, Małej Fatrze, Wielkiej Fatrze, Niżnych Tatrach, Retezacie, Górach Fogaraskich, Piatra Craiului) stanowią najtrudniejsze i najbardziej wymagające środowisko dla organizmów żywych. Niektóre jego fragmenty są pokryte grubą warstwą śniegu przez większą część roku, czasem nawet przez ponad dziewięć miesięcy. Na przykład na krzemianowym podłożu w zagłębieniach pod ścianami skalnymi, w żlebach i niewielkich dolinkach, na dnie niecek i zapadlisk utrzymują się zbiorowiska wyleżyskowe z roślinnością śniegolubną (chionofilną). Mchy i porosty są najlepiej przystosowane do krótkiego „górskiego lata” oraz zimnego i wilgotnego środowiska i stanowią w wielu miejscach główną pokrywę roślinną w tym surowym siedlisku. Stopniowo topniejący śnieg jest ważnym źródłem wody dla innych, na ogół rzadkich zbiorowisk rozwijających się np. na piargach w kotłach i dolinach polodowcowych.
Jeśli chodzi o zwierzęta, do gatunków spotykanych na śniegu zaliczają się, z reguły pojawiający się masowo, przedstawiciele skoczogonków np. Entomobrya nivalis czy Isotoma hiemalis.
Czasami w tych siedliskach możemy zaobserwować zielonkawe zabarwienie śniegu. To ciekawe zjawisko spowodowane jest masowym rozwojem glonów. Jednak glony takie jak np. Chloromonas rostafinskii i Koliella tatrae, które zajmują powierzchniowe warstwy letniego śniegu w Tatrach, nie zostały jeszcze dostatecznie zbadane i dlatego nie ma odpowiedzi na pytanie o ich potencjalnie endemiczne rozmieszczenie.
Te małe i nieregularne siedliska alpejskie są zagrożone przez niekontrolowany rozwój turystyki, jak również przez globalne ocieplenie, które skraca okres zalegania pokrywy śnieżnej i może prowadzić do znacznego zmniejszenia się powierzchni tych siedlisk.
Jeziora górskie
W Karpatach znajduje się ponad 450 naturalnych jezior. Biorąc pod uwagę walory krajobrazowe, niewątpliwie najpiękniejsze są jeziora górskie pochodzenia polodowcowego, w Tatrach nazywane plesá (po słowackiej stronie np. Ľadové pleso, po polskiej stronie jeziora tatrzańskie są nazywane stawami np. Czarny Staw Gąsienicowy [przyp. red.]). Mają różne głębokości i rozmiary. Pod względem ekologicznym jeziora te charakteryzują się zimnymi i ubogimi
w składniki odżywcze wodami (oligotroficznymi). Warto również zwrócić uwagę na oscylacje poziomu wody w tych jeziorach. Typowymi przedstawicielami roślin wodnych w jeziorach górskich położonych na niższych wysokościach (jeziora mezotroficzne) są na przykład gatunki z rodzaju włosienicznik (Batrachium). Ważnym i krytycznie zagrożonym gatunkiem tatrzańskich jezior polodowcowych jest relikt polodowcowy – jeżogłówka pokrewna (Sparganium angustifolium).
Wysokogórskie jeziora na pierwszy rzut oka wydają się często być siedliskiem niemal zupełnie pozbawionym życia. Tymczasem posiadają one stosunkowo zróżnicowaną faunę bezkręgowców. Są wśród nich, co może dla wielu osób być zaskoczeniem, nawet gąbki (Porifera) np. nadecznik stawowy (Spongilla lacustris), a także należąca do stułbiopławów (Hydrozoa) stułbia (Hydra sp.) [przyp. red.]. W planktonie jezior polodowcowych można również znaleźć kilka reliktów polodowcowych – na przykład skorupiaka, skrzelopływkę bagienną (Branchinecta paludosa). Obecność tego gatunku w Tatrach jest niezwykła, gdyż jego stanowisko jest tu całkowicie odizolowane od głównego zasięgu występowania, którego najdalej na południe wysunięta granica znajduje się w Szwecji. Do rozwoju skrzelopływka potrzebuje specyficznych warunków m.in. wymarzania dna jeziora. (Podobnie jak to ma miejsce w płytkich wodach na dalekiej północy. Obecnie gatunek w Tatrach spotykany jest w jednym jeziorze po słowackiej stronie. Jeszcze w XX w. znana była druga populacja zamieszkująca Długi Staw Gąsienicowy po stronie polskiej ale wyginęła [przyp. red.]).
Porośnięte roślinnością brzegi (strefa litoralna) górskich jezior są wykorzystywane przez traszki w okresie rozrodu. Traszka karpacka (Lissotriton montandoni), ważny subendemit karpacki gromadzi się w wodach jezior wkrótce po stopnieniu śniegu. Samice składają jaja i umieszczają je pojedynczo w fałdach liści roślin wodnych.Porośnięte roślinnością brzegi (strefa litoralna) górskich jezior są wykorzystywane przez traszki w okresie rozrodu. Traszka karpacka (Lissotriton montandoni), ważny subendemit karpacki gromadzi się w wodach jezior wkrótce po stopnieniu śniegu. Samice składają jaja i umieszczają je pojedynczo w fałdach liści roślin wodnych.
